جایگاه ریاضت از منظر قرآن و حدیث

«ریاضت نفس» به معنای «تمرین رام کننده نفس در مقابل پروردگار»، مهم ترین محور تربیتی است که ادیان الهی آن را در قالب تکالیف دینی (ریاضات اختیاری) و امتحانات و ابتلائات الهی (ریاضات غیر اختیاری) با هدف مطیع نمودن نفس اماره در مقابل پروردگار، مطرح نموده اند . در قرآن و احادیث، گر چه واژه «ریاضت» کمتر بکار رفته، اما مفاد آن در قالب عناوینی نظیر تقوی، مجاهده با نفس، نهی از هوای نفس و غیره، فراوان است چنانکه مصادیق آن در قالب تکالیف شرعی اعم از عبادات و اخلاقیات مطرح گردیده اند تا جایی که مغز شریعت، ریاضت دانسته شده : «الشریعه ریاضه النفس» . از آنجا که اسلام کامل ترین نسخه ادیان الهی است، تمام جوانب حیات بشر اعم از فردی و اجتماعی؛ مادی و معنوی را تواما لحاظ نموده و لذا در بحث ریاضت، حد و مرزهای دقیقی را مطرح نموده است که خارج شدن از آن در قالب افراط یا تفریط، حیات فرد و جامعه را به مخاطره خواهد افکند . امروزه با گسترش امکانات رفاهی بشر و جایگزینی علومی چون روانشناسی و علوم تربیتی مدرن که بر مبانی دینی استوار نیست، روز به روز شاهد کمرنگ تر شدن اصل «ریاضت نفس» هستیم و ادبار بشر به ریاضت نفس، ملازم اقبال وی از مفاسد اخلاقی، اجتماعی و سیاسی خواهد بود. از جمله عواملی که مزید بر علت در میان مسلمین گشت، ریاضات شاق و انحرافی برخی متصوفه بود که کدورت ذهنی مسلمین نسبت به واژه ریاضت را در پی داشت. بنابراین وجود تحقیقی که از یک طرف، جایگاه ریاضت مطلوب اسلام را نشان دهد و از طرف دیگر ریاضات متصوفه را آسیب شناسی کند، لازم به نظر می رسید. در این راستا رساله حاضر، دو رسالت را در پیش گرفت؛ اول، سعی در احیای آموزه ریاضت به عنوان یک اصل بینشی و ارزشی مهم از منظر دینی تا گامی در جهت تقویت «رویکرد ریاضتی» در جامعه امروزی باشد؛ دوم، آسیب شناسی ریاضات اهل تصوف تا غبار بدنامی از این آموزه گرانبها، زدوده شود . واژگاه کلیدی : ریاضت نفس، نفس اماره، تصوف، امتحان و ابتلاء، فلسفه خلقت .